Gwom di mboñ
Di niiga hop Basaa, hala a hôla i nigil mam ma mbok, ni i noode gwélél mo. Di niiga :
- Hop
- Tila
- Añ
- Tjémbi/Malonge
- Masak
- Ndoñi i mbok Basaa (kii I yé mbok ?)
- I tinde mbôda yés ni bés bomede i ke biloñ gwés, i bi bum gwés. I ke nyoo i disi di Basôgôl bés.
- Di nsal ki ni tison i i bi leege bés. Di nyoñ ngaba i mahol ma tiison ; biboma ni mangand.
Pot -Tila – Songol
Sukulu Bassaa i FEDABA i bi yoñ njel i niiga hop Basaa, inyule, “hop won u yé mut”. “Hop u at bôt”. Hop ni hop u ntilba bé, u yé nséblaga i lém. Matila ma niñih hop, i pémés bikaat ni hop Basaa bi hôla i niñis hop wés. Yigil bibanga ni i pot hop bi yé i yoñ hilémb, ni nigle i bet ba pot, i pot kikii u nog balét ba pahal. Jon I nigil hop ni balét li ntina makéñd. Mut nu a niigil nye tama a gwé ndutu I pahal bibuk ni lugna bibanga, i yi mapôdôl ma hop Basaa.
Mahop ma ntilba bé ka yada, yigil i hôla i at bibanga, i tila bibuk kikii di pahal gwo ni tén hilémp. Hala nyen di ntehe ni nog mahéénha ma bibuk ni bibanga di gwélél.
Mut a nla añ ngim hop, bôt a nog bé i yom a songol, jon inyu i tibil añ Basaa, baudu ba nlam yi ndoñi bibuk ba nsongol. Baudu ba nigil i silble bibanga ni i gwélél gwo.
YIGIL HOP / I POT
- Hop Basaa u yé kii ngandag mahop, inyule yigil i mbôdlene i nigil pahal bibanga bi hop. Jon ñudu a nla bé nigil hop Basaa ibale a gwé bé malét nu a nhôla nye i pahal. Nseñ u bana malét nu a nhôla i pahal u yé le ñudu a ntimba pahal bibuk ni kin hop ni meya pahal bibuk longe kii i nsômbla .
- I pahal bibuk bi hop basaa li let inyu baudu ba ba mpot mahop mape (téntén mahop ma biloñ bi Erôpa) kikii bo pulasi tole ngisi. Tén hilép i tabé nlélém. Jon baudu ba nlama emble malét, ba timbaga bibuk (ba nlama kéye malét wap).
- Manjel ma yigil ma yé ngandag, bés di mpohol, yigil i pahal bibuk bi Basaa ni njel mintuk, ni njel ilugna mapôdôl.
- Baudu ba nlama nigil nkwel ni hop Basaa bo ni bo. Malét a ntoñol bibuk, a nhôla bo i pahal ni i gwélél gwo.
- Yigil i pahal bibanga ni bibuk bi nkwel
Yigil matila/I TILA
Matila ma nhôla i añ ni i nigil pahal bibanga. Sukulu Basaa i bi nôñôl njel matila ma bikaat bi bisu bi Basaa bi bi tilba, i base i lôg sangô. Ngandag bôt i sébél matila Lôg Sangô.
Bibanga di ngwélél bi yé :
Yigil añ/I AÑ
Añ i nkiha lôñni matila i nigil pahal bibanga. Jon li ntômbôh yigil añ. Yigil i mbôdlene i añ bibanga bi basaa ni i sélél kaat i Tetee.
- Lisongol li n’noñ linogog hop li néhi
- Lipahal bibanga ni longe i tén hilémb
- Litila li ñnoñog mambén ma lipahal hop
- Ngweege i ñniñis hop li yé tjémbi, minkwel ni manyingha i njel mintuk
Mbok Basaa : Tigil niñnom i yi ni ngweege i kédé libag li niñ i Bon ba Basaa
Ndoñi :
- Mbok i yé niñ, bilem, libag, je, matibla, mintuk, i tat mbôda, i kôp nsañ i kédé bôt ni ti nôgôs, ni mbok yomede, di nhôya bé minkwel mi mbok. Jon mbok i yé bum i man Basaa.
Tén i mam ma Mbok :
- Mbok i yé lingwañ li Bum li li nwo bé. Li ntagbe tjai ndi tjai.
- Mbok yé yom ba ntugbene bé, I ta bé nkoda, I nkot bôt; jon di nkal le di yé bon ba mbok basaa.
- Yum i pôla biloñ /gwelna gwelna nu biloñ.
- Mbok Basaa i nkot matén ma Basaa momasôna, inyu hala nyen mbok i yé ndig yada. Ndi mbok i yé mintjep mintjep. Hii ntjep u gwé i wéé nson. Jon yum i pôla biloñ i yé le biloñ bi nsal lôñ inyu i hôlôs ma mbok map. Yum i mbok Basaa ni mambok mape.
YIGIL i Tjémbi/Malonge
Malonge ma nhôla inyu paha kôsna kiñ hop, jon ntuba tjémbi u yé nseñ ngandag i inyu nigil hop¸ u nti makénd.
Di nsugus i kal le, Tjémbi / Malonge di nhôla boña i pala tééda makenge i hiap hop, mapôdôl ni bibuk.
Kôñtô i tjémbi tjés di sukulu i yéne i lipep ( )
YIGIL MASAK MA BON BA BASAA
Masak ma yé soso suñ jam i mbok yés. Di ngwélél mo (masak) i tégbaha miñañ, ni bésélél bi mbog yés. Bahoma bés ba yigil i masak tole mandap més ma yigil i masak ba néhi inyu ndegi yosôna halawee bonge ni minhôlag mi bôt.
- Masak més ma sukulu ma yé :
- Isikô (Assiko)
- Koo
- Sekele
- Makune
- Koso
- Ijiñgô
- Masak di mbéna nigil :
- Isikô (Assiko)
- Koo
- Masak di n’niglene i njel bititii :
- Makune
- Koso
- Koo.
Mana makak, ba n’niiga mo i kédé masé ni gwéha. I babé i hôya ndoñi i nyis heehoma ma nlôl ni nseñ wab i kédé niñ i Bon ba basaa.